Liberalisme is een politieke ideologie die de vrijheid van het individu centraal stelt. In de smalle betekenis van het woord, is het een economische en staatkundige theorie die draait om de vrijheid van het individu, vrijhandel en vrije markt kapitalisme. In de brede betekenis is liberalisme een levensbeschouwelijk ideaal. Vrijheid betekent dan individuele ontplooiing en autonomie.

Humanisme als liberalisme in brede zin

Niet de groep, maar het individu is datgene waar het volgens liberalen in het leven en in de moraal om draait. De vrijheid van het individu kan negatief gedefinieerd worden. Dat wil zeggen dat de staat individuen vrij laat om te doen wat ze willen en optreedt als scheidsrechter wanneer iemand de vrijheid van een ander schendt. Het gaat om een minimale staat, de zogenaamde nachtwakersstaat. Deze vorm van liberalisme wordt ook wel libertarisme genoemd. De twintigste-eeuwse Amerikaanse filosoof Robert Nozick is hiervan een belangrijk vertegenwoordiger met zijn boek Anarchy, State and Utopia (1974).

Als de overheid daarnaast ook een positief bijdrage wil leveren aan de ontplooiingsmogelijkheden van burgers en investeert in sociale zekerheid, infrastructuur en sport- en cultuurfaciliteiten, dan kiest ze voor het model van de verzorgingsstaat. Dit wordt ook wel sociaal liberalisme genoemd.

De zeventiende-eeuwse Britse filosoof John Locke (zie ook hier) wordt meestal aangewezen als de aartsvader van het liberalisme. De Britse filosoof en politicus John Stuart Mill publiceerde in 1859 met zijn On Liberty, Over vrijheid, het klassiek geworden pleidooi dat de overheid de individuele vrijheid van burgers dient te beschermen en te bevorderen. In The Open Society and Its Enemies, De open samenleving en haar vijanden (1945) schetst de Britse politieke en wetenschapsfilosoof Karl Popper de vijanden van liberale staatsinrichtingen die de vrijheid van het individu niet respecteren. Popper analyseert zodoende via een negatieve weg wat een liberale staat wel en vooral ook niet zou moeten doen.

De Lets-Britse filosoof Isaiah Berlin maakt in zijn Two Concepts of Liberty, Twee opvattingen van vrijheid (1957), onderscheid tussen negatieve en positieve vrijheid. ‘Positieve vrijheid’ slaat daarbij op een idee van wat ‘echte‘ vrijheid is, een ingevuld ideaal dat aangeeft wat pas ‘echt‘ is wat iemand wil, ook al weet het individu dat zelf misschien niet. ‘Negatieve vrijheid’ verwijst naar de afwezigheid van inmenging door anderen. Popper geeft aan dat een al te overtuigde opvatting van positieve vrijheid de negatieve vrijheid van het individu sterk kan onderdrukken. Positieve vrijheid kan dus op een gevaarlijke manier doorslaan en zo juist vrijheid inperken.   

Hedendaags liberalisme

In de hedendaagse politieke filosofie is (breed) liberalisme dominant, in ieder geval in de Angelsaksische filosofie. John Rawls publiceerde in 1971 zijn inmiddels beroemde boek Theory of Justice, Theorie van rechtvaardigheid, waarin naast vrijheid ook rechtvaardigheid sterk aan de orde komt. Zijn theorie kan worden toegepast op liberale verzorgingsstaten.

In de Lage Landen is de Vlaamse filosoof Dirk Verhofstadt (zie ook diens bespreking van Paul Cliteur in deze Canon), voorzitter van de sociaal-liberale denktank Liberales, een uitgesproken vertegenwoordiger van het brede, sociale liberalisme. Hij benadrukt het feit dat liberalisme individuele vrijheid en ontplooiingsmogelijkheden zou moeten garaderen en faciliteren.

In hedendaagse liberale theorieën wordt geprobeerd het liberalisme verder te verbreden. De Amerikaanse ethica Martha Nussbaum breidt het liberalisme bijvoorbeeld uit naar kosmopolitisme en dieren in haar boek Frontiers of Justice (2005). Het is de vraag en uitdaging – ook voor humanisten – hoe milieuproblemen zoals klimaatverandering, afname van de biodiversiteit, vervuiling, overbevissing en overbevolking binnen de liberale theorie zouden kunnen worden opgelost.