Met bovenstaand citaat legt Denis Diderot (1713 – 1784) in het lemma ‘Encyclopédie’ in de Encyclopédie, de betekenis van de term uit. Zelf legden Diderot en Jean le Rond d’Alembert (1717 – 1783) de lat hoger. Met hún Encyclopédie wilden zij het concept van kennis zélf veranderen. Kennis is cruciaal voor het vrije individu, de goede burger en een tolerante, Verlichte samenleving.

Hét werk van de Verlichting

De Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers, zoals het werk voluit heet, wordt alom beschouwd als het belangrijkste werk uit de Franse Verlichting. Dit is deels te danken aan de inhoud, die onder meer werd geschreven door prominente Verlichtingsdenkers als Jean-Jacques Rousseau, Voltaire en Baron d’Holbach. Maar ook aan de enorme invloed die de Encyclopédie had op de intellectuele, sociale en politieke ontwikkelingen in Frankrijk tijdens de decennia die het kostte om de 28 delen van het werk te voltooien en publiceren.

‘Dit werk zal op den duur een revolutie veroorzaken in de menselijke geest, en ik hoop dat de tirannen en onderdrukkers, de fanatici en intolerante lieden niet zullen winnen.’ (Denis Diderot in een brief aan Sophie Volland, september 1762)

Toch was het begin van de Encyclopédie uiterst bescheiden. Het project begon in 1743 als vertaling van Ephraim Chambers populaire, tweedelige Cyclopedia (1728). Na een aantal valse starten werden filosoof Diderot en wiskundige d’Alembert als eindredacteur aangesteld en al snel bleek dat dit tweetal een andere aanpak in gedachten had. Hun encyclopedie moest qua vorm en inhoud gebaseerd worden op een nieuw, Verlicht concept van kennis.

_{Afbeelding:Tekening uit de Encyclopédie, ‘Het maken van een anker’}

Een nieuwe grondslag van kennis: de mens

Dit concept werd uitgewerkt in d’Alemberts Discours Préliminaire des Éditeurs, dat bij wijze van handleiding in het eerste deel werd gepubliceerd. De kerk, schreef d’Alembert, heeft zichzelf traditioneel opgeworpen als autoriteit op het gebied van de wetenschap vanuit de gedachte dat de christelijke religie ten grondslag ligt aan alle kennis. Fout, stelt hij onomwonden, menselijke kennis komt voort uit de mens zelf. Zij is het product van het geheugen, de rede en het voorstellingsvermogen en kan onderverdeeld worden in een aantal takken en zijtakken. De theologie is slechts één van de vele takken van de rede en zij mag zich dan ook alleen met de eigen kennis bezighouden. De kerk, en dan met name de Jezuïeten, lieten zich natuurlijk niet zo gemakkelijk op een zijspoor zetten en begon een strijd tegen de Encyclopedisten die tot vér na het verschijnen van het laatste deel zou voortduren.

_{Afbeelding: Het hele systeem van kennis, ofwel: De boom van Diderot en D’Alembert, geïnspireerd door Francis Bacons The Advancement of Learning}

Kritisch en geestig, gepassioneerd en controversieel

De Encyclopédie had ten doel alle menselijke kennis te behandelen, dus ook de kennis die buiten het terrein van de universiteiten en académies viel, zoals ambachtelijke kennis en kennis van de kunsten. Om al deze verschillende soorten te kunnen beschrijven trokken Diderot en d’Alembert meer dan 160 specialisten aan uit een breed scala van beroepen, zoals advocaten, militairen en drukkers. Het resultaat was een intellectuele mappemonde van de wereld van de auteurs, de steeds rijker en machtiger bourgeoisie.

De Encyclopédie bracht deze wereld in kaart, maar oefende ook grote kritiek uit op de machtsverhoudingen en misstanden in de Franse samenleving en pleitte – soms geestig, vaak gepassioneerd en altijd controversieel – voor een tolerante samenleving en vrijheid voor het individu. Deze kritische houding leidde tot vele schermutselingen met de staatcensuur en uiteindelijk, in 1759, tot een tijdelijk publicatieverbod.

Een instrument tot ontplooiing als individu én burger

Diderot en d’Alembert zagen hun Encyclopédie als een instrument voor ontplooiing. In de eerste plaats was dit de ontwikkeling van het individu, dat met de Encyclopédie autonome toegang kreeg tot kennis op het gebied van filosofie, wetenschap, techniek en kunsten, maar ook van zaken als etiquette, seksualiteit en hygiëne.

Echter, de mens is niet alleen individu maar ook burger, en ook goed burgerschap viel uit de Encyclopédie te leren. In lemma’s als Fanatisme en Intolérance geeft de Encyclopédie de kennis die nodig is om kritisch over de samenleving na te denken, als goed burger te functioneren en samen te leven met andere zelfstandig denkende individuen. Het doorgeven van kennis was een belangrijk aspect van dit burgerschap, ‘zodat’, volgens Diderot, ‘meer mensen Verlichting zullen vinden, en ieder van hen, al naar gelang zijn of haar mogelijkheden, kan bijdragen tot de Verlichting van zijn of haar tijd.’

Groot succes

De Encyclopédie was een eclatant succes. Ondanks de torenhoge prijs van bijna 1000 livres, een klein jaarsalaris, werden maar liefst 4000 exemplaren verkocht en dankzij alle controverse rondom het werk werd de Encyclopédie binnen en buiten Frankrijk druk besproken. Dat leidde weer tot verdere verspreiding van haar ideeën en kennis. Ook de nieuwe inzichten over kennis in de Encyclopédie werden doorgegeven, bijvoorbeeld aan Wilhelm von Humboldt. Op Von Humboldt had het idee van de ontplooiing van mens als individu èn burger grote invloed en droeg hiermee bij aan de Verlichting van zijn eigen tijd.

Ook vandaag nog wordt de Encyclopédie vertaald, gelezen en besproken, ondanks het feit dat veel van haar kennis achterhaald is. De thema’s van vrijheid en tolerantie blijven relevant en met haar ideeën over het belang van kennis en ontplooiing voor mens, burger en maatschappij heeft de Encyclopédie niets aan belang verloren.

_{Afbeelding: Tekening uit de Encyclopédie, ‘Wiskundige instrumenten’}