Levensbeschouwing

De verbinding tussen humaniteit en zingeving is kenmerkend voor het hedendaagse geïnstitutionaliseerde Nederlandse humanisme, zowel in haar wetenschappelijke gedaante – humanistiek – als in haar levensbeschouwelijke en praktische gedaante – zoals de organisaties verenigd in de Humanistische Alliantie.

Zingeving

Zingeving is een begrip dat regelmatig wordt gebruikt, maar moeilijk te doorgronden is. Dit komt omdat zingeving meestal aanwezig is zonder dat we er echt over nadenken. Mensen maken gebruik van aangeleerde kaders en het in een cultuur gangbare mens- en wereldbeeld. Tot het expliciet stellen van zinvragen komt het vaak pas wanneer de zinbeleving stagneert.

Er zijn drie soorten omstandigheden te onderscheiden waarin dit gebeurt:

• wanneer het leven niet lekker loopt en er verandering nodig is,
• wanneer iemand een gevoel van leegte ervaart doordat diepere behoeften onbevredigd blijven, of
• wanneer iemand getroffen wordt door een catastrofale levenservaring

In dergelijke omstandigheden staat iemand voor een zingevingsprobleem. Een zingevingsprobleem kan mensen tot reflectie aanzetten. Reflectie op wie je bent, op persoonlijke doelen en de zin van het bestaan. Er is niet altijd een antwoord op existentiële vragen en zin laat zich niet eenvoudigweg máken. Een aantal elementen van de ervaring van zin zijn wel te noemen.

Zingeving gaat zowel over denken als over waarderen en voelen. Een belangrijk onderdeel van de ervaring van zin is de verbinding die je ervaart in relatie tot je omgeving en de wereld. Je voelt een diepe betrokkenheid op een bepaald ideaal, een doel, naaste anderen en/of de natuur. Vaak is het voor mensen van belang om een doel te hebben, ook al wordt het doel niet gerealiseerd of is het zelfs niet realiseerbaar. Zingeving impliceert ook dat je waarde ervaart. Bepaalde zaken worden als extreem waardevol gezien, het zijn eindwaarden. Waardevolle doelen zijn motiverend, je wilt je ervoor inzetten. Ook gaat de ervaring van zin gepaard met het idee competent te zijn en ertoe te doen, waardering en erkenning als persoon te krijgen. Verder is een combinatie van geborgenheid en een gevoel van uitdaging van belang; het leven moet niet te saai zijn maar ook niet te stressvol.

‘Zingeving is de sleutel tot menswaardig leven, niet los van structuren of omstandigheden maar gericht op een innerlijke kracht, die humanisering mogelijk maakt. De inhoud van de zingeving berust op een persoonlijke keuze. Ieder moet zelf de zin scheppen, die zijn bestaan een doel verschaft.’ (Jaap van Praag, 1978).

Humanisering

Naast zingeving is humanisering een tweede element van het humanisme als levensbeschouwing en van de humanistiek als wetenschap. Humanisering is het streven naar meer humane verhoudingen tussen mensen in allerlei leefsituaties. Een aspect van humanisering is het scheppen van voorwaarden voor het (meer) beleven van zin. Men kan zeggen dat humanisering en zingeving elkaar wederzijds veronderstellen.

Humaniteit wordt omschreven als hogere menselijkheid. In zijn artikel Wat is humanisme (1993) onderscheidt Peter Derkx drie vormen van humaniteit: (lees ook door Derkx hier geschreven: 20e eeuw humanisme)

• geleerd, gevormd (verwijzend naar het Griekse paideia),
• menslievend, menswaardig, welwillend en beschaafd in morele en politieke zin (verwijzend naar het Griekse philanthropia), en
• verfijnd, elegant en beschaafd in esthetische zin (ook verwijzend naar het Griekse philanthropia en naar Cicero’s begrip van humanitas.

Humaniteit speelt niet alleen tussen twee of meer individuen. Het gaat ook over de manier waarop organisaties functioneren en over verhoudingen op mondiaal niveau. Hoe gaan we om met de financiële markten, met de milieubelasting, met vluchtelingen en asielzoekers, met mensenrechten en de soevereiniteit van natiestaten? Op elk van die niveaus is humaniteit in normatieve zin niet vanzelfsprekend gegeven: er zijn bewustwording, onderwijs, vorming en vaak kritisch tegenspel voor nodig.

Internationaal humanisme

Hoewel er al meer dan vijftig jaar internationale humanistische organisaties bestaan, is er nauwelijks sprake van zoiets als een internationaal humanisme. Aanhangers van humanisme vindt men op dit moment vooral in Europa, de Verenigde Staten en India. Organisaties elders in de wereld zijn over het algemeen erg klein. Mocht men al spreken over wereldhumanisme, dan zijn daarin verschillende groepen te onderscheiden, veelal afhankelijk van de positie die de godsdienst in de samenleving inneemt.

Verschillen per land

In Nederland en België staat vooral het pluriforme humanisme centraal, waar zowel atheïstische als agnostische als religieuze humanisten onder kunnen vallen. Men is met name gericht op zingeving en humanisering. In de Scandinavische landen worden niet-godsdienstige diensten aangeboden in plaats van kerkelijke rituelen, bijvoorbeeld huwelijken. Het Engelse en Amerikaanse humanisme wordt doorgaans gekenmerkt door een groot vertrouwen in de rede en wetenschap. Op dit moment is in de Verenigde Staten het Center for Inquiry (CFI), opgericht door de filosoof en uitgever Paul Kurtz, de meest krachtige organisatie. Het CFI ijvert in de VS en daarbuiten voor een seculier humanisme. Sinds kort bestaat er ook een Nederlands CFI. Religieus humanisme vind je in Nederland en in de Engelstalige landen. In India en door kleinere Aziatische organisaties wordt het rationele en atheïstisch gestempelde humanisme ingezet tegen bijgeloof. In de gebieden waar de kerk machtig is, zoals in Zuid-Europa, VS en India zijn de organisaties meestal fel antigodsdienstig.

Internationaal georganiseerd

Ongeacht de verschillen per land bestaat er wel een minimum statuut voor humanisme waarover in 1996 de International Humanist and Ethical Union (IHEU), opgericht in 1952, het eens was:

‘Humanisme is een democratische en ethische levensbeschouwing die bevestigt dat menselijke wezens het recht en de verantwoordelijkheid hebben om zin en vorm aan hun eigen leven te geven, Het staat voor het opbouwen van een meer menselijke samenleving door een ethiek die gebaseerd is op menselijke en andere natuurlijke waarden in een geest van rede en vrij onderzoek door middel van menselijke vermogens. Het is niet theïstisch en het aanvaardt geen bovennatuurlijke opvattingen over de werkelijkheid.’

Zo’n honderd humanistische organisaties in meer dan dertig landen hebben zich, ondanks hun verschillen, aangesloten bij de IHEU. Naast de vertegenwoordiging bij allerlei internationale organisaties zet de IHEU in op het bewaken van mensenrechten, vooral in landen als India en Pakistan, die in het gedrang komen door fundamentalistische godsdiensten. In 2002 werd ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de IHEU de zogenaamde Amsterdamse Declaratie opgesteld, waarin de grondbeginselen van het internationaal georganiseerde humanisme zijn vastgelegd. Sleutelbegrippen hierin zijn:

• Humanisme is democratisch;
• Humanisme gaat uit van wetenschappelijke methoden;
• Humanisme legt de nadruk op de universele mensenrechten;
• Humanisme streeft naar persoonlijke vrijheid gecombineerd met sociale verantwoordelijkheid; en
• Humanisme is een levenshouding, die streeft naar de groots mogelijke ontplooiing door het bevorderen van een ethische en scheppende levenswijze.

Daarnaast bestaat er sinds 1991 de European Humanist Federation (EHF), waar veel Europese humanistische organisaties lid van zijn geworden. De EHF behartigt de belangen van de humanisten binnen de Europese Unie.