+

Leeswijzer

Historisch opgebouwd via vensters en werken

 

Vensters

De Canon is historisch opgebouwd via ‘vensters’. Vensters geven een belangrijke periode of ontwikkeling in de geschiedenis van het humanisme weer en vormen de ‘ingang’ in de Canon. Deze vensters vindt u op de homepagina. U ziet linksboven de oudste periode (het venster ‘Paideia’) en rechtsonder de jongste (het venster ‘Humanisme nu’).

 

Werken

In ieder venster vindt u diverse ‘werken’. Dit zijn exemplarische boeken, films, strips, wetten, personen en kunstwerken binnen het venster. In het venster ‘Existentialisme’, vindt u bijvoorbeeld de werken ‘De mythe van Sisyphus’ van Camus, ‘Het existentialisme is een humanisme’ van Sartre en ‘De tweede sexe’ van De Beauvoir.

 

Zoeken

Mocht u specifiek naar iets op zoek zijn dan kunt u de zoekfunctie gebruiken, bovenaan de pagina. 

 

Nasr Abu Zayd

 

Foto-impressie van de uitreiking van de Ibn Rushd Freedom of Thought award te Berlijn in 2005. Bron: https://ibn-rushd.org/wp/en/ibn-rushd-prize/ibn-rushd-prize-2005/

 

De Egyptische Koranwetenschapper Nasr Abu Zayd betoogde dat de uitleg van de Koran in de basis humanistisch is, geïnterpreteerd door mensen. Om de Koran goed te begrijpen, dien je tijdens de lezing ervan immers rekening te houden met de culturele, sociale en politieke context. Dit standpunt leverde hem in eigen land felle kritiek op. Uiteindelijk werd hij vanwege zijn liberale denkbeelden als afvallige bestempeld, waarna hij in 1995 met zijn vrouw vluchtte naar Europa. Hij vestigde zich in Nederland, waar hij tot aan zijn plotselinge dood in 2010 zou blijven.

 

Vorming en levensloop

Zijn jeugd is vormend geweest. Op school kwam hij al vroeg in contact met de Koran. Hij blonk erin uit, zo bleek, en kende de Koran toen hij acht was uit zijn hoofd. Hij kwam ter wereld tijdens de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog transformeerde Egypte van een monarchie in een republiek. Deze woelige tijd vormde hem, net als het vroege verlies van zijn vader. Zayds vader overleed toen Zayd veertien was. Vanaf dat moment was hij verantwoordelijk als hoofd van de familie.

Hoewel zijn hart altijd had gelegen bij de bestudering van de Koran, volgde Zayd eerst een technische opleiding. Als ingenieur was er meer werkzekerheid. Deze technische basis heeft hij meegenomen en verder ontwikkeld tijdens de rest van zijn studententijd.

Op de universiteit van Caïro studeerde hij aanvankelijk Arabische taal- en literatuur met daarna een focus op Arabische- en islamstudies. Met deze specifieke combinatie van technisch inzicht, taalkunde, literatuur en theologie promoveerde hij in 1981, waarna hij zijn academische carrière startte als docent.

 

Korangeleerde, maar vooral wetenschapper

Hij kwam tot de conclusie dat het niet alleen van belang was de tekst van de Koran te begrijpen, maar vooral begrip te krijgen voor de manier waarop betekenis wordt gegeven aan de teksten in de Koran (hermeneutiek). Hij vroeg zich af of er een rol was voor een literaire lezing van de Koran. Volgens Zayd heeft de Koran geen vaste betekenis, maar is deze steeds afhankelijk van de context. Het kan ook een persoonlijke betekenis hebben, niet vast, maar dynamisch. “De teksten vormen een narratief dat kan worden ingezet voor een ethisch, spiritueel en religieus doel.” 

Zayd kwam er ook achter dat de teksten vanuit de Koran konden worden ingezet om keuzes te rechtvaardigen. De tekst stond niet op zichzelf, maar de manier waarop deze werd geïnterpreteerd, bleek onder invloed te staan van politieke en maatschappelijke stromingen. Zodoende vertegenwoordigde de Koran niet ‘slechts’ een tekst, maar een volledig discours: een geheel van opvattingen.

Zayd maakte onderscheid tussen religie, die hij zag als goddelijk, en de religieuze gedachte en beleving, die menselijk zijn. Door gebruik te maken van moderne, wetenschappelijke methoden om de tekst te analyseren werd het mogelijk de tekst te beschouwen als door de mens geïnterpreteerd. Volgens Zayd was het ook moeilijk betekenis te geven aan een tekst (van binnenuit) zonder te erkennen dat factoren die onder invloed staan van de mens (van buitenaf) een rol spelen. Zayds opvatting stond op gespannen voet met de heersende opvatting dat de tekst van de Koran het woord van God is. De mens kan deze goddelijke boodschap niet zomaar zelf interpreteren, luidde de kritiek op Zayd.

 

Leven in ballingschap

Na een aantal jaar werken aan de universiteit, bereidde Zayd zich voor op zijn volgende stap, professor worden. Echter binnen en buiten de universiteit riep zijn gedachtegoed weerstand op. Eén van zijn collega’s verklaarde dat Zayd door zijn denkwijze wel een afvallige moest zijn. Zijn manier van denken was niet te verenigen met het belijden van de islam. In 1995 werd er een rechtszaak gevoerd, waarbij mensen de rechtbank verzochten het huwelijk tussen Zayd en zijn vrouw te ontbinden. De ‘rebelse wetenschapper’ was immers getrouwd met een islamitische vrouw en daar wensten fundamentalistische groeperingen geen goedkeuring aan te geven. Tijdens deze rechtszaak ervoer Zayd de machteloosheid ten opzichte van de staat. Deze machteloosheid nam alleen maar toe. Er volgden doodsbedreigingen, en uiteindelijk bleek het ondoenlijk te doceren, te werken en te leven in Egypte.  

 

Na in 1995 te zijn gevlucht naar Nederland startte hij als gasthoogleraar bij de opleiding Islamstudies aan de Universiteit Leiden. Later combineerde hij dit met het bekleden van de bijzondere leerstoel Humanisme en Islam aan de Universiteit voor Humanistiek. Gedurende zijn werkende leven was hij zeer productief, naast het begeleiden van studenten schreef hij vele boeken in het Arabisch en het Engels. Ook sprak hij zich uit in het maatschappelijk debat over de interpretatie en betekenisgeving van de islam. Volgens Zayd was een vernieuwde kijk op de islam nodig om de westerse en islamitische wereld met elkaar te verenigen. Ruimte geven aan de ‘open’ manier van betekenisgeving van de Koran gaf de mogelijkheid de vaste betekenissen los te laten.

 

Humanistische hermeneutiek en islam

Volgens Zayd “houdt een humanistische hermeneutiek van de Koran rekening met de aard van de Koran als levend fenomeen, in plaats van deze te reduceren tot een tekst.” De Koran zien als alleen een tekst, maakt deze kwetsbaar voor interpretaties die verder gaan dan het geven van betekenis in religieuze zin. Bij het lezen van de Koran als goddelijke tekst (zonder menselijke inbreng) houdt men onvoldoende rekening met de totstandkoming – de boodschap blijft door de mens geïnterpreteerd en geproduceerd. Met deze inzichten en zijn werk wilde hij een bijdrage leveren aan een groter begrip van en voor de islam. Mede daarom ontving hij in 2002 de Freedom of Worship Award van de Roosevelt Stichting. In 2005 ontving hij de Ibn Rushd Freedom of Thought Award vanwege zijn strijd voor onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek naar de Koran.

 

Ondanks dat hij vanwege zijn overtuigingen niet meer veilig was in zijn moederland, heeft Zayd aan het eind van zijn leven wel veel waardering gekregen voor zijn strijd. Hij heeft de ruimte genomen om op zijn manier – in vrijheid – zijn persoonlijke religieuze ervaring vorm te geven. Daarnaast riep hij ook anderen op tot het bevrijden van de religieuze ervaring van de invloed van politiek en stond hij voor een centrale rol van betekenisgeving in de religieuze ervaring. De betekenis van de Koran mocht weer verbonden worden met de betekenis van het leven. Het was nodig weer vrij in dialoog te kunnen treden met de tekst, zoals dit ooit bedoeld was.