De Humanistische Canon is een initiatief van het Humanistisch verbond. Wil je ons steunen? Klik dan op onderstaande knop.
Historisch opgebouwd via vensters en werken
De Canon is historisch opgebouwd via ‘vensters’. Vensters geven een belangrijke periode of ontwikkeling in de geschiedenis van het humanisme weer en vormen de ‘ingang’ in de Canon. Deze vensters vindt u op de homepagina. U ziet linksboven de oudste periode (het venster ‘Paideia’) en rechtsonder de jongste (het venster ‘Humanisme nu’).
In ieder venster vindt u diverse ‘werken’. Dit zijn exemplarische boeken, films, strips, wetten, personen en kunstwerken binnen het venster. In het venster ‘Existentialisme’, vindt u bijvoorbeeld de werken ‘De mythe van Sisyphus’ van Camus, ‘Het existentialisme is een humanisme’ van Sartre en ‘De tweede sexe’ van De Beauvoir.
Mocht u specifiek naar iets op zoek zijn dan kunt u de zoekfunctie gebruiken, bovenaan de pagina.
Manutius was volgens onder anderen Petrarca en Erasmus, een van de belangrijkste uitgevers/drukkers. Hij introduceerde nieuwe, moderne lettertypen, bedacht de puntkomma en het cursief, ontwikkelde een klein boekformaat (pocket) en slaagde erin een groot publiek te bereiken. Door de uitgeverij als die van Manutius in Venetië, zijn de humanistische waarden en idealen voor een groter publiek toegankelijk geworden.
Manutius wordt in 1449 of 1450 in Bassiano ten Zuiden van Rome geboren. Hij sterft in 1515 in de stad waar zijn uitgeverij staat, Venetië. Samen met zijn neef, vriend en latere sponsor Alberto Pio, studeert hij literatuur in Mirandola. In 1490 verhuist hij naar Venetië waar hij In 1495 start met zijn uitgeverij/drukkerij. Het gevolg van zijn huwelijk met de dochter van de uitgever Andrea van Asola in 1505 is een fusie van beide drukkerijen.
De betekenis van Manutius kan op drie manieren aangegeven worden: technisch (drukkers / uitgeversvak), organisatorisch (gedrukte teksten als massamedium) en cultureel (belang voor het humanisme). Aan de wieg van de boekdrukkunst is de gotische letter toonaangevend. Gutenberg kwam uit het Duitse rijk, vandaar. Manutius snijdt twee nieuwe lettertypen, de humanistische minuskel ofwel de roman (romeinletter) en de cursieve letter. De roman vormt de basis voor onze moderne New Times Roman. Manutius wil het schrift voor de lezer inzichtelijker maken door het aanbrengen van interpunctie, leestekens als de komma, puntkomma en de aanhalingstekens. Tenslotte introduceert hij als klap op de vuurpijl een klein boekformaat, de octavo ofwel de pocket. Een heerlijk boek voor humanisten om op reis mee te nemen.
Tijdens diens Italiaanse reis van 1506 tot 1509 is Erasmus regelmatig te gast bij Aldus, met name gedurende de jaren 1507 en 1508. Erasmus noemt Aldus de verdediger van de schone letteren. Ze houden ook later contact met elkaar via brieven. Huizinga zegt dat Erasmus wild was op de octavo en op Aldus’ mooie lettertypen: ‘…die allerfraaiste lettertjes, vooral die hele kleintjes’. Niet uit artistieke voorkeur maar om hun leesbaarheid en handigheid. Daarom laat Erasmus zijn vertaling van Euripides en zijn beroemde Adagia door Aldus drukken.
Manutius beroemdste boek waarvan de auteur misschien de humanist Colonna is, heet Hypnerotomachia Poliphili (liefdesstrijd in een droom) dat door de bijzondere combinatie van letters, zinnen en illustraties model staat voor alle later uitgegeven boeken. Manutius is volgens de Britse wetenschapper en Manutius kenner Martin Lowry:
‘De eerste die beseft hoe de wereld van het boek in het laatste kwart van de vijftiende eeuw is veranderd, vooral wat betreft marketing en publiciteit. Hij drukte zelfs 1000-3000 exemplaren van een boek.’
De omvang en snelheid van het drukken van boeken worden enorm vergroot. Het doel is het erfgoed van de Grieks-Romeinse tijd te redden en via geschriften te verspreiden over de hele toenmalige beschaafde wereld. Alle bekende Grieken (Plato, Sophocles, Herodotus e.a.) en Romeinen (van Plinius tot Vergilius) worden in Manutius-drukkerij gezet. Daarnaast geeft Aldus contemporaine humanisten als Valla en Boccaccio uit. Hij drukt christelijke en profane schrijvers, als ze maar het menselijk individu als autonoom wezen centraal stellen.
Manutius betekenis voor de ontwikkeling en groei van het humanisme is van onschatbare waarde geweest. Door de boekdrukkunst en met name een uitgeverij als die van Manutius in Venetië, zijn de humanistische waarden en idealen voor een groter publiek toegankelijk geworden. Op zoek naar de waarheid en terug naar de Griekse en Romeinse bronnen. De waarheid op basis van het gezag van autoriteiten – kerkelijke en wereldlijke – heeft definitief afgedaan. In plaats daarvan worden de bronnen uit de Oudheid, de Middeleeuwen en het vigerende humanisme tekstkritisch onderzocht en geïnterpreteerd.
Tijdens de Verlichting wordt de doelgroep van de drukkers-uitgevers uitgebreider. Ook de gewone burgerij participeerde in de ideeënwereld van de kritisch denkende filosofen en schrijvers. En in de moderne tijd heeft de verspreiding van het geschreven woord via internet massale en mondiale dimensies aangenomen. Daarvan kon Manutus alleen maar dromen.
De boekdrukkunst is een van de belangrijkste uitvindingen van het laatste millennium met wereldwijd een niet te overschatten invloed. Het gedrukte boek maakte de snelle verspreiding van wetenschappelijke, sociale en religieuze denkbeelden onder brede lagen van de bevolking mogelijk.
Hoewel de Chinezen al rond 175 na Christus boeken drukten, werd de techniek omstreeks 1441 in Europa her-uitgevonden door Johann Gutenberg (1398-1468). Hij maakte voor het eerst gebruik van losse loden letters in plaats van letters die in een houten blok werden uitgesneden. Dit verhoogde de snelheid van het drukken aanzienlijk en verlaagde de kosten. De nieuwe techniek maakte correctie en redactie nu ook eenvoudiger. Gutenberg is door het Amerikaanse blad Time uitgeroepen tot ‘Person of the 15th Century’.
In het jaar 1500 waren er al 30.000 boeken gedrukt. Vooral de Hollandse boekdrukkers in Delft en Gouda stonden bekend om hun kwalitatief hoogstaande producten. Christoffel Plantijn vestigde zich in Antwerpen en werd de eerste industriële drukker uit de geschiedenis. In de 17e eeuw werd Antwerpen in de Zuidelijke Nederlanden hét centrum van de boekdrukkunst waar alles werd gedrukt waar belangstelling voor was.
The Printing Press (1896) door J. W. Alexander. Toont Johannes Gutenberg. Te zien op Library of Congress Jefferson Building
De boekdrukkunst heeft de bevoorrechte positie van de kerken en kloosterordes aangetast. Tot aan het eind van de Middeleeuwen waren geestelijken degenen die konden lezen en schrijven. Boeken kopiëren gebeurde door middel van overschrijven en dat was monnikenwerk. Het gedrukte boek was goedkoper en sneller te vermenigvuldigen en te verspreiden. De zogenoemde ‘Derde Stand’ – de (gegoede) burgerij – profiteerde hiervan. Ze kon steeds meer zelf een keuze maken uit steeds meer boeken met steeds verder uiteenlopende onderwerpen. Het gedrukte boek verruimde, voor een groeiend aantal mensen die konden lezen, de blik op de wereld. En het was een belangrijke factor in de ontwikkeling van de Renaissance en de Reformatie.
De natuurwetenschappen kwamen vanaf het einde van de Middeleeuwen (1500) tot ontplooiing. Het gezag van de theologie werd uitgedaagd door wetenschappers die steeds meer zelf aan experimenteel onderzoek deden. Door ontdekkingen en uitvindingen kwam het theologisch godsbewijs steeds meer op losse schroeven te staan. Gaandeweg werd het mogelijk om aan bijbel-interpretatie te doen die niet uitging van de onbetwistbaarheid van Gods woord. Baruch de Spinoza (1632-1677) was daarvan de belangrijkste vertegenwoordiger.
De verschillende nieuwe ideeën en theorieën van de wetenschappelijke onderzoekers, bereikten een steeds groter publiek door middel van het gedrukte boek. Het kritische denken, één van de wortels van het humanisme, werd steeds breder verspreid. Het boek heeft vanaf de uitvinding van de boekdrukkunst veel bijgedragen aan de emancipatie van de burger. Het gedrukte boek wordt dan ook terecht als één van de belangrijkste uitvindingen in de geschiedenis gezien.
De Humanistische Canon is een initiatief van het Humanistisch verbond. Wil je ons steunen? Klik dan op onderstaande knop.