+

Leeswijzer

Historisch opgebouwd via vensters en werken

 

Vensters

De Canon is historisch opgebouwd via ‘vensters’. Vensters geven een belangrijke periode of ontwikkeling in de geschiedenis van het humanisme weer en vormen de ‘ingang’ in de Canon. Deze vensters vindt u op de homepagina. U ziet linksboven de oudste periode (het venster ‘Paideia’) en rechtsonder de jongste (het venster ‘Humanisme nu’).

 

Werken

In ieder venster vindt u diverse ‘werken’. Dit zijn exemplarische boeken, films, strips, wetten, personen en kunstwerken binnen het venster. In het venster ‘Existentialisme’, vindt u bijvoorbeeld de werken ‘De mythe van Sisyphus’ van Camus, ‘Het existentialisme is een humanisme’ van Sartre en ‘De tweede sexe’ van De Beauvoir.

 

Zoeken

Mocht u specifiek naar iets op zoek zijn dan kunt u de zoekfunctie gebruiken, bovenaan de pagina. 

 

Piet Spigt, In staat van besef

Piet Spigt (1919 – 1990) was een vrijdenker, humanist en publicist. Naast zijn bijdragen op het gebied van de geschiedschrijving van de vrijdenkersbeweging, was hij ook één van de hoofdrolspelers in de ontwikkeling van het Humanistisch Verbond in de jaren ’60 en ’70 van de vorige eeuw.

 

Hartstochtelijk lezer

Spigt groeide op in een Amsterdams arbeidersgezin en hij kan beschouwd worden als een autodidact. Op basis van de driejarige Hogere Burgerschool heeft hij zijn hele leven aan zelfstudie gedaan. Hij las – naast zijn baan als medewerker bij De Nederlandse Bank – altijd veel. Zelf merkte hij daarover op: ‘Ik ben een lezer, een akelig hartstochtelijk lezer‘.

 

Voor de Tweede Wereldoorlog was Spigt al lid van de jeugdbeweging van de vrijdenkers. Na de bevrijding ontwikkelde hij zich tot de motor van de vrijdenkersbeweging. Toch liet hij zich in 1959 door voorzitter Jaap van Praag overhalen om tot het hoofdbestuur van het Humanistisch Verbond (HV) toe te treden. Hij bleef ruim twintig jaar lid van het hoofdbestuur, ondermeer als vice-voorzitter. De anti-godsdienstige houding van de vrijdenkers vond hij te beperkt en langzaam kreeg hij meer waardering voor de bredere taakopvatting van het HV. Maar hij bleef ‘vrijdenker onder humanisten’. Zo had Spigt bijvoorbeeld een belangrijke rol in de hernieuwde beginselverklaring van het HV in 1973, waarin de religieus-idealistische inslag moest wijken voor een rationeel-idealistische.

 

Afbeelding: Omslag met schets van Rembrandt (1658) die de Vogel Phoenix weergeeft: voor Spigt het symbool van de actieve hoop op verwerkelijking van het bijna onmogelijke.

 

In staat van besef. Twijfel, inspiratie, tragiek.

In de gebundelde opstellen in het boek In staat van besef: opstellen van een humanist (1981) behandelt Spigt een aantal aspecten van, zoals hij het zelf zegt, ‘de levensovertuiging van een humanist’. De mens verkeert niet ‘in staat van genade‘, zoals de christelijke leer meent, maar ‘in staat van besef‘; het besef dat geen mens leeft met wat hij is, maar met wat hij wórdt, worden wíl.

 

In de geschiedenis zijn geestverwanten te vinden zijn die een inspirerende invloed kunnen hebben op iemands levensovertuiging. Voor Spigt zelf zijn dat ondermeer de Franse Verlichtingsmoralisten zoals Etienne de la Boétie, Michel de Montaigne, Voltaire en Diderot. Maar ook iemand als Albert Camus en vooral Multatuli. Op basis van Idee 1 van Multatuli ‘Misschien is niets geheel waar, en zelfs dat niet’ formuleerde Spigt zijn centrale humanistisch uitgangspunt:

‘(…) de twijfel begeleidt ons als het ware steeds, is in feite ons uitgangspunt! (…) het beginsel van de stelselmatige vraagstelling: is dat, waar we van overtuigd zijn, nog wel juist!’

Dat zijn humanisme duidelijk atheïstisch gestempeld is blijkt uit de eerste alinea van het artikel In staat van besef; de tragische levensvisie van het humanisme:

‘In vergelijking met enig werkelijk godsgeloof is het humanisme in uitgangspunt en ontwikkeling ongelovig van aard, doordat deze levensovertuiging beslissend wordt gekenmerkt door het verklaarde onvermogen om het leven geleid en behoed te achten door een moedwillige macht van buiten.’

Het tragische aspect in de humanistische levensvisie van Spigt zit dan, dramatisch gesteld, in:

‘Wij zijn mensen zonder hulp hier en nu, zonder verlossing in het verschiet, levend in een eindeloze, doodstille ruimte en alle misbaar brengen zij zelf te weeg. We staan er voor het karwei van het leven zèlf op te knappen.’

Levensovertuiging van het humanisme

De levensovertuiging van het humanisme wordt volgens Spigt gekenmerkt door:

Publicist; interesse in de persoon

Zijn hele leven heeft Spigt gepubliceerd over mensen die hem inspireerden. Al op jonge leeftijd is hij de samensteller van een bundel gewijd aan de filosoof en vrijdenker Leo Polak. Hij schreef over de vrijdenker, socialist en opvoeder A.H. Gerhard en uniek zijn de prachtige portretten over markante vrijdenkers, gebundeld in Raddraaiers der redelijkheid.

 

Daarnaast was Spigt zeer betrokken bij Multatuli: hij was jarenlang bestuurslid en erelid van het Multatuli Genootschap en werkte tientallen jaren mee aan de Verzamelde Werken van Multatuli. En hij publiceerde in de bundel met de veelzeggende titel Keurig in de kontramine; over Multatuli (1975). 

 

Zijn magnum epos is Het ontstaan van de autobiografie in Nederland uit 1985, opnieuw een blijk van zijn interesse in niet alleen de filosofie van mensen, maar ook in de mensen achter de filosofie. Of in zijn eigen woorden over de autobiografie:

‘De persoonlijke toon, het ervaren van de nabijheid van een mens die zich geeft en uitstort in zijn worsteling met levensfeiten en visies, met twijfel en wroeging, kan niet vervangen worden. Het is het eigen verhaal van een boeiend mens die zich confronteert met zichzelf. Dán is het onmogelijke vervuld’.

In 1981 beloonde het HV de verdiensten van Spigt met de toekenning van de J.P. van Praagprijs. De toekenning werd gemotiveerd met de woorden: ‘Er zijn weinig mensen te vinden die zo veelzijdig, origineel, kundig en overtuigd het werk van het Humanistisch Verbond bevorderd hebben’.

Humanismekritiek

De term humanismekritiek veronderstelt ook een min of meer afgebakende definitie van humanisme. Maar uit deze canon blijkt dat humanisme een te veelzijdig begrip is om slechts onder één definitie te vangen. We moeten eerst vaststellen tegen welk type humanisme de diverse vormen van humanismekritiek zich richten. Daarbij valt op dat humanismekritiek een vorm van kritiek is op een grondtrek van de moderne cultuur,  geenszins samenvalt met antihumanisme.

 

 

Is de mens wel de laatste waarde en waarheid?

De moderne cultuur wordt gekenmerkt door emancipatie van de mens uit de greep van de religie. De nadruk ligt op de groei van door de mens tot stand gebrachte wetenschappelijke kennis, die vervolgens vooruitgang in de geschiedenis teweeg zal brengen. Men gelooft in de vrijheid van de mens, die als centrum van deze geschiedenis wordt gezien. Daarmee is de mens, na het terugtreden van de goddelijke waarheid, zelf een laatste waarheid en waarde geworden. Aan alles mag het denken twijfelen, maar niet aan deze mens als laatste waarheid en waarde. Alles mag de rede ter discussie stellen, behalve haar eigen redelijkheid.

 

De humanistische grondtrek van de moderne cultuur ligt volgens humanismecritici in dit radicale antropocentrisme, dat zij problematiseren. Als dit centraal stellen van de mens een grondtrek van de moderne cultuur is, kan niemand zich daaraan onttrekken. In deze zin is ieder modern mens een humanist, en is antihumanisme een zinloze term. De humanisme-kritische denkers stellen dan ook vragen aan de postulaten van het humanisme van binnenuit. In plaats van het humanisme, als kader waarin wij allen leven en denken, te verwerpen, zoeken zij naar de blinde vlekken ervan. Deze benoemt Jean-François Lyotard bijvoorbeeld als het onmenselijke, dat de mens uit haar sturende positie haalt en diens autonomie – het idee dat we onszelf de wet stellen – onderbreekt vanuit een heteronomie – het idee dat niet wij onszelf, maar iets of iemand anders ons de wet stelt. Deze positie komt helder tot uitdrukking in wat de Duitse filosoof Theodor Adorno schreef over de betekenis van de moderne kunst: ‘De kunst blijft de mensen alleen trouw door haar onmenselijkheid jegens hen.’

 

Afbeelding: Vitruviusman van Leonardo da Vinci, ca. 1490, Gallerie dell’ Accademia, Venetië

 

Vormen van humanismekritiek

De moderne tijd laat van meet af aan een fundamenteel onbehagen bij haar eigen antropocentrisme zien, en is dus zowel humanistich als humanisme-kritisch. Dat vinden we in de zeventiende eeuw in René Descartes‘ analyse van de twijfel als kernproces van de menselijke rede, of in de achttiende eeuw in Immanuel Kants kritiek, die het onderzoek naar de grenzen van de rede centraal stelt.

 

Maar een radicaler en explicieter humanismekritiek ontstaat in de negentiende en twintigste eeuw, eerst bij denkers als Søren Kierkegaard, Friedrich Nietzsche, Sigmund Freud, Martin Heidegger en Theodor Adorno, om vervolgens tot bloei te komen in de naoorlogse periode. Het existentialisme van Sartre presenteert zich in de jaren veertig en vijftig nog als een laatste representant van humanisme en als een pleidooi voor een nieuwe, zij het tragische verantwoordelijkheid die de mens op zich moet nemen. De volgende humanismekritische stromingen vormen alle een afscheid van dat appèl.

 

Het denkstroming van het structuralisme van onder meer de Franse cultureel antropoloog Claude Lévi-Strauss en de vroege Franse filosoof Roland Barthes stelt niet de mens als zelfstandig handelend wezen, maar als symbolische, talige en politieke structuren voorop. Het neomarxisme van onder meer Louis Althusser legt de nadruk op de betekenis van ideologie en klassenstrijd voor de geschiedenis, waarvan de mens eerder een product is dan de schepper. De psychoanalyse van onder meer Jacques Lacan, die voortbouwt op het werk van Freud, denkt de mens als een complex geheel van verlangens (zie ook Humanistische Psychologie). De twintigste eeuwse taalfilosofie laat zien dat de taal niet een instrument is dat de mens ten dienst staat, maar een systeem met eigen wetten, waarop de mens maar ten dele greep heeft. Deze zogenaamde ‘linguistic turn’ werd onder meer door de Zwitserse taalkundige Ferdinand de Saussure in gang gezet en had brede invloed. Zie over structuralisme ook de werktekst over Jacques Derrida.

 

Al deze stromingen, die in het klimaat van de jaren zestig en zeventig vooral in Frankrijk opkwamen, hebben een volgende generatie van, wederom vooral Franse, denkers beïnvloed en gevormd. Deze zogenaamde poststructuralisten en deconstructivisten nuanceren de kritiek van hun voorgangers. In hun humanismekritiek, wijzen ze vooral op de wisselwerking en spanning tussen de mens enerzijds en datgene wat aan de mens ontsnapt anderzijds. Naast Jean-Francois Lyotard kunnen hier Gilles Deleuze, Michel Foucault, Jacques Derrida en Jean Baudrillard genoemd worden. Een iets jongere groep auteurs in deze traditie bestaat uit bijvoorbeeld Jean-Luc Nancy, Philippe Lacoue-Labarthe, Alain Badiou, Giorgio Agamben, Slavoj Zizek en Peter Sloterdijk.

 

Actualiteit

De actualiteit van de naoorlogse humanismekritiek komt onder meer naar voren in het recente debat over de betekenis van de Verlichting als onderdeel van een Westers-Europese culturele canon. Ook in de reflectie over de zogenaamde terugkeer van religie in de laatste decennia, en over globalisering, zijn de bijdrage van humanismecritici mede bepalend.

 

De humanismekritiek heeft sinds de jaren tachtig van de vorige eeuw ook meerdere vormen van protest en kritiek ondervonden. Men wijst dan op het gevaar van relativisme en zelfs nihilisme dat schuilt in de problematisering van de mens als zekere, laatste waarde. Deze waarschuwing is te lezen in het werk van Jürgen Habermas en Frederic Jameson, en loopt parallel aan de kritiek op het postmodernisme. Luc Ferry en Alain Renaut presenteren humanismekritiek als een effect van de revoltes van mei ’68, en gaan zo ver er een antihumanisme in te zien. De Amerikaanse natuurkundige Alan Sokal en Jean Bricmont proberen vooral de onwetenschappelijkheid van de humanismekritische denkweg aan te tonen.

Auschwitz

Net als de Eerste Wereldoorlog, bracht de Tweede Wereldoorlog een enorme klap toe aan het vertrouwen van de mens in zichzelf en zijn beschaving. Het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz groeide uit tot symbool van de onvoorstelbare verschrikkingen van het nationaal-socialisme. Rond een miljoen mensen werden in de gaskamers vermoord. Hoe kon dit gebeuren in een beschaafde, rationele, moderne en humanistische samenleving?

 

 

Het onbegrijpelijke kwaad

In de filosofie, wetenschap en kunsten staat Auschwitz symbool voor een universum waarin het leven in dienst staat van de dood. Een wereld zonder menselijkheid, gericht op ongekende destructie. Een onverteerde episode waarin de westerse beschaving haar schaduwzijde toonde. De Duitse filosofen Max Horkheimer en Theodor Adorno betoogden in hun Dialektik der Aufklärung, Dialektiek van de Verlichting (1947) dat we Auschwitz niet moeten zien als ontsporing of terugval, maar als volwaardige product van het moderne denken. De Brits-Poolse socioloog Zygmunt Bauman wijst in Modernity and the Holocaust (1989) in navolging hiervan op de cruciale rol van het wetenschappelijk biologisme, de bureaucratie en de industriële rationalisering, die resulteerden in een morele onverschilligheid.

 

Na de Tweede Wereldoorlog groeide geleidelijk het besef van wat zich in Auschwitz had afgespeeld. Dit leidde er toe dat traditionele filosofische, religieuze en politieke stromingen, inclusief die van het humanisme, geprobeerd hebben zich met dit verleden te verstaan. Zo ging het humanisme op kritische wijze haar eigen grondslagen onderzoeken. De fundamenten van het humanisme – rationaliteit en wetenschap – bleken niet alleen voor het goede maar ook voor het kwade ingezet te kunnen worden. Hoe kon een humanistisch georiënteerde beschaving tot dit enorme kwaad leiden?

 

Als term is Auschwitz breed en gelaagd. De aanduiding is concreet, verwijzend naar een schuldige plek, een plaats van herinnering, oord van rouw en overdenking, waar men naar toe kan gaan. Tegelijk is Auschwitz symbool voor de verschrikkingen in hun volle omvang. Alle aspecten en kenmerken van de nazi-terreur zijn terug te vinden, te beginnen met de opbouw, omvang en werking van de industriële moordmachine, de medische experimenten en de utopie van de raciale suprematie en zuiverheid, de uiteenlopende achtergronden van de gevangenen en de pogingen alle bewijsmateriaal te vernietigen.

 

Een andere taal

Auschwitz staat voor een wereld waar wij geen greep op krijgen of, in de woorden van de Franse filosoof Jean-François Lyotard, Auschwitz is als een aardbeving, waarbij niet alleen levens, gebouwen en voorwerpen, maar ook de meetinstrumenten verloren zijn gegaan. Op grond daarvan kan men besluiten te zwijgen dan wel op zoek gaan naar andere middelen, een andere taal, nieuwe strategieën om te getuigen van deze verschrikkingen. De regisseurs Alain Resnais (Nuit et Brouillard, 1955), Claude Lanzman (Shoah, 1985) en Roberto Benigni (La vita è bella, 1997) hebben dit gedaan. Maar ook Jan Wolkers met zijn spiegelmonument Nooit meer Auschwitz in het Wertheimpark in Amsterdam, of de Amerikaanse tekenaar Art Spiegelman in zijn strip Maus.

Centraal Europa, Humanisme in de Dubbelmonarchie rond het fin de siècle

Achteraf kan men misschien stellen dat het Europese humanisme zijn finest hour beleefde rond 1900. Dit Centraal Europees humanisme werd in hoge mate gekleurd door de seculiere joodse cultuur. Kenmerkend waren humanistische waarden, een kosmopolitische oriëntatie en een vertrouwen in een verlichte internationale gemeenschap. Er was sprake van een algemeen gedeeld optimisme en vooruitgangsgeloof: men dacht het hoogtepunt van de geschiedenis te beleven.

 

Afbeelding: Koffiehuis Spolarits in Budapest, 1910

 

Optimisme, hoop en vertrouwen

Deze tijd van optimisme en schijnbaar eindeloze vooruitgang is door niemand treffender opgeroepen dan door Stefan Zweig. Zo schrijft hij in zijn autobiografische Die Welt von Gestern, De wereld van gisteren (1940): ‘Nog nooit was Europa sterker, rijker en mooier geweest, en nog nooit had het vaster geloofd in een toekomst die nog beter zou zijn.’ Zelf was Zweig een exponent van het Centraal-Europese humanisme dat zijn gouden tijd beleefde in de steden van de Oostenrijk-Hongaarse Dubbelmonarchie tussen 1870 en 1914 – de stichting van de Dubbelmonarchie en het begin van de Eerste Wereldoorlog.

 

Wetenschap en technologie boden een toegenomen welvaart voor steeds meer Europeanen. Democratiseringsprocessen voorzagen stap voor stap grotere groepen van rechten en zeggenschap. Kunst en literatuur bloeiden in Europa’s grote cultuurtuin. Telkens werden weer de schitterendste vruchten voortgebracht: van de schilderijen van Edgar Degas, Vincent van Gogh, Egon Schiele en Oskar Kokoschka tot de romans van Stendhal, Gustave Flaubert, George Eliot, Lev Tolstoj en Fjodor Dostojevski.

 

Het optimisme werd weerspiegeld in vooruitgangsfilosofieën als die van John Stuart Mill, Auguste Comte en Georg Wilhelm Friedich Hegel (zie over Hegel ook Karl Poppers en Ludwich Feuerbachs – kritische – besprekingen). Zoals Voltaire had voorspeld dat politieke martelingen definitief tot het verleden behoorden, zo sprak nu Matthew Arnold zijn verwachting uit dat er nooit meer boeken verbrand zouden worden en verklaarde Hegel dat als de mens ooit nog zou vallen, dat tenminste omhoog zou zijn.

 

Een eindeloze lijst van beroemde namen is met het seculier joodse gekleurde humanisme verbonden: naast Stefan Zweig bijvoorbeeld ook de schrijvers Arthur Schnitzler en Karl Kraus en Joseph Rot; de componisten Gustav Mahler en Arnold Schönberg, en de filosofen Martin Buber en Ludwig Wittgenstein.

 

De Eerste Wereldoorlog

Maar de Eerste Wereldoorlog bracht een grondige verandering in het Europese zelfbeeld teweeg. Direct na de oorlog vroegen filosofen en schrijvers zich af hoe de barbarij plaats had kunnen vinden in het hart van de cultuur die zich beriep op haar hooggestemde humanistische idealen van redelijkheid, vrijheid en gelijkheid. De Amerikaanse Modernistische dichter Ezra Pound karakteriseerde in zijn gedicht Hugh Selwyn Mauberley (1920) het naoorlogse Europa als ‘an old bitch gone in the teeth‘. De Amerikaans-Britse dichter T.S. Eliot verwoordde zijn wanhoop over de westerse cultuur in het gedicht The Waste Land (1922), net als Thomas Mann in zijn monumentale roman Der Zauberberg (1924). 

 

Hoewel de Eerste Wereldoorlog zeker niet het einde van het humanisme als dominante denkstroming betekende, was de kiem van de twijfel gezaaid. Waren de ideeën van het humanisme en haar vooruitgangsgeloof eigenlijk wel juist? Was het humanisme niet te argeloos? Was de aanname dat kennis en cultuur samenhangen met moraliteit wel houdbaar? Deze twijfel en dit gevoel van vervreemding, dat werd verbeeld in het werk van uiteenlopende schrijvers als Franz Kafka, Hermann Broch, Hugo von Hofmannsthal en de psychoanalyticus Sigmund Freud, leidden het afscheid van de humanistische vooruitgangsdroom.

 

Eenzelfde twijfel over de houdbaarheid van het humanisme is te zien na de Holocaust.