‘Onze edelmoedige graaf liet de burchtdame van Lavaur (…) samen met een ketter van het ergste soort in een put gooien en begroef ze levend door er stenen op te stapelen. Onze

Ketters en vrije geesten zijn er altijd al geweest. Met de term ‘ketter’ wordt een persoon bedoeld die een leerstelling aanhangt, die in tegenspraak is met een orthodoxe leerstelling van een religie. In algemene zin is een ketter iemand met een afwijkende opvatting. In oude tijden betekende het woord ketter zuiveraar. Belangrijk, omdat ze de vrije ontwikkeling van het denken mogelijk maken. Maar het wordt ze niet in dank afgenomen.

‘De dwaalleer van de katharen groeide zo snel, dat het in korte tijd wel duizend steden infecteerde. Ik ben ervan overtuigd dat het heel Europa besmet had, als het niet door de zwaarden van de gelovigen onderworpen was.’ (C. van Heisterbach (ca. 1180-1240), Dialogus Miracolorum)

_{Afbeelding: Verdrijving van de katharen uit de Zuid-Franse stad Carcassonne.} 

Katharen

De bekendste ketterse stroming is die van de Katharen. Deze religieuze sekte, die zich vestigde in Zuid-Frankrijk en de Pyreneeën, erkende de autoriteit van de rooms-katholieke kerk en het gezag van de paus niet. De Kathaarse leer won aan populariteit waardoor ketters een gevaar vormden voor de machtspositie van de kerk en de koning, die zich aan de officiële rooms-katholieke leer had gecommitteerd. Katharen werden vanaf 1209 te vuur en te zwaard bestreden door paus Innocentius III en de Franse koning Filips II. In juli 1210 werden in Minerve, een dorpje in het Zuid-Franse district Herault, 140 Katharen levend verbrand. Het is de eerste massale verbranding van Ketters.

Ketters komen in bijna alle kerken van het christendom voor. De Italiaanse filosoof , priester, en vrijdenker Giordano Bruno (1548-1600) was een radicaal Renaissancedenker en aanhanger van Copernicus. Hij kwam als eerste met het idee dat het heelal oneindig is en dat de zon een ster is te midden van andere sterrenstelsels die ook planeten hebben. In 1600 werd Bruno door de Inquisitie in Rome op de brandstapel gezet. Hij geldt als een martelaar voor de vrije gedachte.

_{Afbeelding: Giordano Bruno}

Vrije geesten

Naast mensen met afwijkende theologische inzichten waren er ook mensen die kunnen worden aangeduid als vrije geesten; personen met denkbeelden die geheel buiten, los en onafhankelijk van de christelijke dogmatiek stonden. Ook zij werden verketterd. In de Lage Landen waren dit bijvoorbeeld de gebroeders Johannes en Adriaen Koerbagh. 

Johannes (1634-1672) was theoloog en hij moest zich herhaaldelijk verantwoorden om zijn zeer ketterse en ongezonde gevoelens. Hij loochende de heilige drie-eenheid. Bovendien ontkende hij de schepping uit het niets. Hij kreeg een preekverbod opgelegd en mocht zijn ambt niet meer uitoefenen.

Adriaen (1632-1669) had rechten en medicijnen gestudeerd. Hij stelde de ontdekkingen van de wetenschap over de aarde en het heelal boven het wereldbeeld dat door de theologie was ontworpen. Bovendien trok hij het gezag van de bijbel in twijfel. Hij verwierp alles in de bijbel dat in strijd was met de rede. Ook politici moesten het bij Adriaan ontgelden als snood, listig en doortrapt. Adriaen werd opgepakt en overleed in 1669 in een rasphuis aan de gevolgen van ernstige mishandeling.

Men schat dat er in Nederland in de zestiende eeuw er in totaal 18.000 ketters zijn omgebracht. Ketters en vrije geesten waren, en zijn, belangrijk omdat ze lieten en laten zien dat het mogelijk is om buiten de gangbare paden te treden.