+

Leeswijzer

Historisch opgebouwd via vensters en werken

 

Vensters

De Canon is historisch opgebouwd via ‘vensters’. Vensters geven een belangrijke periode of ontwikkeling in de geschiedenis van het humanisme weer en vormen de ‘ingang’ in de Canon. Deze vensters vindt u op de homepagina. U ziet linksboven de oudste periode (het venster ‘Paideia’) en rechtsonder de jongste (het venster ‘Humanisme nu’).

 

Werken

In ieder venster vindt u diverse ‘werken’. Dit zijn exemplarische boeken, films, strips, wetten, personen en kunstwerken binnen het venster. In het venster ‘Existentialisme’, vindt u bijvoorbeeld de werken ‘De mythe van Sisyphus’ van Camus, ‘Het existentialisme is een humanisme’ van Sartre en ‘De tweede sexe’ van De Beauvoir.

 

Zoeken

Mocht u specifiek naar iets op zoek zijn dan kunt u de zoekfunctie gebruiken, bovenaan de pagina. 

 

Paideia

De Grieken
De vorming en ontwikkeling tot volledig mens

Humanitas

De Romeinen
Beschaafd, ontwikkeld en humaan zijn als opdracht en ideaal

Renaissance

14e - 16e eeuw
De oudheid herboren

Bijbels humanisme

15e en 16e eeuw
De behoefte om de bijbel goed, kritisch en nieuw te lezen

Boekdrukkunst

ca. 1441
De verspreiding van kennis en emancipatie van de burger

Wetenschappelijke revolutie

15e, 16e, 17e eeuw
Goed waarnemen, logisch denken, nieuwe instrumenten

Ketters

vanaf 11e eeuw
Een gevaar voor kerk en koning

Verlichting

17e en 18e eeuw
Het licht van de rede gaat schijnen

Mensenrechten

17e eeuw tot nu
Fundamentele rechten voor ieder individu

Weimar Humanisme

18e en 19e eeuw
Persoonsvorming en kosmopolitisme: De Duitse Renaissance van vorming, kunst en cultuur

18e en 19e eeuw humanisme

17e eeuw tot nu
Tussen wetenschap en romantiek

Liberalisme

19e eeuw
Burgers streven naar vrijheid

Het Vrijdenken

19e en 20e eeuw
Van individuele daad naar beweging

Atheïsme

o.a. 18e en 19e eeuw
Het bestaan van God wordt afgewezen

Sociale Bewegingen

19e en 20e eeuw
Vrouwenbeweging en arbeidersbeweging verbreden het humanisme

Geesteswetenschappen, de interpreterende mens

19e en 20e eeuw
De mens als interpreterend en betekenisgevend wezen

Secularisering

19e eeuw - heden
Het verdwijnen van religie en haar 'terugkeer' in de globaliserende wereld.

Verzet tegen dictatuur

Het interbellum
Radicalisering tussen WOI en WOII en de roep om waakzaamheid

Auschwitz

na WOII
De oorlog vernietigt het vertrouwen; een nieuwe taal is nodig

Existentialisme

20e eeuw
Wat betekent het voor mij om mens te zijn?

Internationaal humanisme

1952
Wereldhumanisme tussen de religies

Georganiseerd humanisme

20e eeuw
Na en in reactie op WOII worden Humanitas en het HV opgericht

20e eeuw humanisme

20e en 21e eeuw
Seculier en religieus?

Humanistische psychologie

Halverwege 20e eeuw
Zelfactualisatie, betekenis, creativiteit

Humanismekritiek

Jaren 60, 70 en 80
Aandacht voor de blinde vlekken van het humanisme

Spiritualiteit

Toen en nu
Ruimte voor meer?

Humanistische Praktijken

Heden
Wat humanisten doen

Belangrijke werken

Levensbeschouwing

Heden
Humanisme als levensbeschouwing

Levensbeschouwing & politiek

Heden
Een complexe grens. Humanistische thema's in de politiek

Levenskunst

Jaren 60, 70 en 80 tot heden
Een morele traditie van zelfzorg wordt herontdekt

Geestelijke weerbaarheid

Heden
Tussen Veerkracht, Wil en Zingeving

Belangrijke werken

Sara Ahmed

Duurzaamheid en humanisme

Heden
Wat is duurzame ontwikkeling?

Belangrijke werken

Bruno LatourFrans de Waal

Islam en humanisme

Heden
Het debat over humanisme en islam binnen de westerse context
Duurzaamheid en humanisme

Frans de Waal

1948-2024
"Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn?"
Auteur van dit venster - Prof.dr. Harry Kunneman

Als vernieuwer van het moderne mensbeeld is primatoloog Frans de Waal van groot belang geweest. In zijn omvangrijke oeuvre wordt in de eerste plaats het antropocentrische beeld van de mens losgelaten. Mensen zijn verwant aan de primaten – chimpansees en bonobo’s – met wie we veel eigenschappen gemeen hebben en van wie de mens veel over zichzelf en over zijn eigenaardigheden kan leren. De Waal vraagt bovendien aandacht voor onze relationele vermogens en emoties. In het bijzonder empathie, sympathie en zorgzaamheid, staan niet op zichzelf, we delen ze met andere primaten. De moraal is niet door de mens uitgevonden. De mens is ook niet louter rationeel en beschouwend.

 

Verwanten

Frans de Waal was een beminnelijk mens met een groot empathisch vermogen, niet alleen naar mensen toe. Van jongs af aan was hij in de weer met kauwen die hij trainde en als vrienden behandelde. Tijdens zijn studie Biologie kwamen daar de mensapen bij, in het bijzonder de grote chimpanseekolonie, die in de jaren zeventig door De Waals leermeester Jan van Hooff in een groot buitenverblijf in Burgers Zoo in Arnhem bijeengebracht is. Hier bracht De Waal naar eigen zeggen tienduizenden uren door met observeren, registreren en nadenken over de sociale relaties tussen chimpansees onderling. Dit onderzoek resulteerde in zijn eerste boek Chimpansee Politics, dat een groot publiek wist te raken en in veel talen is verschenen.

In navolging van Japanse primatologen, brak De Waal met het taboe op het personaliseren van andere levende wezens. De Waal gaf namen aan ‘zijn’ chimpansees, zoals Luit, Nikkie en Dandy, en beschreef gedetailleerd en in een pakkende stijl de niet aflatende strijd om de macht in de chimpanseekolonie, inclusief alle coalities die werden gesmeed en weer verbroken. Zijn boek Chimpansee Politics leest bijna als een roman over een politiek drama in een Italiaanse stadstaat uit de veertiende eeuw. Niet alleen omdat De Waal een gedetailleerde beschrijving geeft van de persoonlijkheid van de belangrijkste actoren, maar ook omdat alle listen, triomfen en nederlagen zo herkenbaar zijn.

 

Steeds opnieuw benadrukt De Waal dat wij mensen onszelf veel beter kunnen begrijpen als wij ons focussen op de overeenkomsten met andere levensvormen in plaats van de verschillen te benadrukken. Op basis van tienduizenden observaties (zowel uit zijn eigen onderzoek als dat van andere biologen) bij groepen chimpansees, bonobo’s en makaken, maar ook bij olifanten, vogels en vissen, laat hij zien dat andere levensvormen net als wij intelligent gedrag vertonen, emoties ervaren en hechte sociale verbindingen aangaan. Dit geldt in het bijzonder voor de primaten, met wie wij meer dan 98% van onze genen delen.

 

Anders dan bij de chimpansees hebben oudere vrouwen bij de bonobo’s het heft in handen. Terwijl chimpanseemannetjes in de strijd om de macht conflicten opzoeken, zijn de bonobo’s meesters in het dempen van conflicten. Zodra de gemoederen hoog oplopen, beginnen ze elkaar seksueel genot te schenken. Dat is in een oogwenk gebeurd, waarna het normale leven weer verdergaat. Bonobo’s zijn bovendien zeer zorgzaam, zowel voor bekende als vreemde soortgenoten. De Waal spreekt in het licht daarvan zelfs over ‘humanism among primates’.

 

Conflictualiteit

Tegelijk maakt hij korte metten met de zogenaamde ‘vernistheorie van de beschaving’. Die theorie gaat er vanuit dat morele principes niets anders zijn dan een dun laagje beschaving, waaronder een zelfzuchtige en hardvochtige kern verborgen ligt. Wanneer je beter kijkt, zegt De Waal, en je je baseert op onderzoek in plaats van op ideologische aannames, dan zie je dat besef van rechtvaardigheid, onderlinge zorgzaamheid en het vermogen conflicten te de-escaleren, stevig verankerd zijn in onze evolutionaire geschiedenis. De morele principes, die in religieuze tradities in de verschillende levensbeschouwingen en in filosofische verhandelingen te vinden zijn, bouwen voort op morele vermogens die al lang voordat mensen op aarde verschenen, bij andere soorten zijn ontwikkeld en in praktijk gebracht. Dit betekent niet dat De Waal een rooskleurig beeld schetst van de menselijke soort. Mensen vormen in zijn ogen “one of the most internally conflicted animals ever to walk the earth.” 

De mens, de chimpansee en de bonobo hebben dezelfde gemeenschappelijke voorvader die zes miljoen jaar geleden leefde. We zijn aan elkaar verwant en verschillen op emotioneel vlak nauwelijks van elkaar.  Soms botst het wel. Aan de ene kant delen we het agressieve, conflict zoekende van chimpansees en aan de andere kant delen we het verzoenende en zorgzame van de bonobo’s. Onze agressieve en moreel onverschillige kanten zijn dus even fundamenteel voor wat het betekent om een mens te zijn als onze zorgzame en verbindende vermogens. Morele ontwikkeling heeft dan vooral betrekking op het beter leren begrenzen van onze chimpanseekant en het leren de-escaleren van onvermijdelijke spanningen en conflicten.  

 

Vernieuwing van het humanisme

Uit deze korte schets komt naar voren dat het werk van De Waal een belangrijke wegwijzer vormt voor het vernieuwen van het moderne humanisme. Twee van die vernieuwingen zijn al aangestipt. In plaats van het radicale verschil tussen mens en natuur dat bij veel humanistische denkers voorop heeft gestaan, rijst uit zijn onderzoek juist een wezenlijke continuïteit op tussen mensen en andere aardbewoners. Die continuïteit betreft vooral onze relationele vermogens en de daarmee verbonden emotionele complexiteit. Die vermogens zijn voortgekomen uit een langdurig evolutionair ontwikkelingsproces en kunnen aangesproken en versterkt worden om de verbroken band tussen mensen en de natuur te herstellen. Daar komt bij dat de rationele vermogens van mensen, die binnen het moderne humanisme altijd voorop stonden, weerloos zijn ten opzichte van de zuigkracht van economisch gewin en politiek machtsmisbruik.

Eeuwenlange technische en wetenschappelijke vooruitgang helpt ons echt niet om in relationeel, maatschappelijk en ecologisch opzicht betere mensen te worden. Vanuit het perspectief van De Waal hebben morele leerprocessen primair een relationeel en emotioneel karakter. Zij hebben hun wortels in de alledaagse omgang tussen mensen, thuis, op het werk en in onze relaties met andere levensvormen. Daarin kunnen we geraakt worden, daarin krijgen onze empathie en zorgzaamheid kansen en daarin worden we uitgedaagd om agressie en geweld te de-escaleren en onrecht te benoemen en te verminderen.

Dit perspectief maakt het tenslotte ook mogelijk om de traditionele focus van humanisten op de vrijheid en de autonomie van individuen te verbreden en een complexer perspectief te accepteren waarin mensen gezien worden als door en door relationele wezens, die al voor hun geboorte ingebed zijn in verschillende netwerken van emotioneel betekenisvolle relaties, waarin zij ook na hun dood in verhalen en herinneringen voort blijven leven. Individuele vrijheid en autonomie zijn zo gezien veel te smalle waarden als leidraad voor de grote vragen van onze tijd, in het bijzonder de teloorgang van de aarde.  Daarom is het beter om uit te gaan van een relationeel perspectief waarbinnen de uniciteit en de eigen waardigheid van alle levensvormen centraal staan. Die kunnen alleen erkenning vinden en tot hun recht komen binnen de relationele verbanden waar zij in opgenomen zijn en waar zij aan bijdragen. Dat geldt niet alleen voor relaties tussen mensen, maar evenzeer – en minstens zo dringend – in onze relaties met de vele andere levensvormen waarmee wij lichamelijk, emotioneel en ecologisch verbonden zijn. Frans de Waal heeft die verbinding in een groot aantal spraakmakende boeken onderbouwd. Daarvoor heeft hij veel erkenning gevonden, als wetenschapper en als schrijver. Dat hij nu opgenomen is in deze Canon, bevestigt ook zijn betekenis voor het hedendaagse humanisme: Frans de Waal is een groot humanist.

Bronnen

Chimpansee Politics. Power and Sex among Apes, revised edition, Frans de Waal, 2007 (1982)
Our Inner Ape. The Best and Worst of Human Nature, Frans de Waal, 2005
The Bonobo and the Atheist. In Search of Humanism among the Primates, Frans de Waal, 2013
Anders. Gender door de ogen van een primatoloog, Frans de Waal, 2022