+

Leeswijzer

Historisch opgebouwd via vensters en werken

 

Vensters

De Canon is historisch opgebouwd via ‘vensters’. Vensters geven een belangrijke periode of ontwikkeling in de geschiedenis van het humanisme weer en vormen de ‘ingang’ in de Canon. Deze vensters vindt u op de homepagina. U ziet linksboven de oudste periode (het venster ‘Paideia’) en rechtsonder de jongste (het venster ‘Humanisme nu’).

 

Werken

In ieder venster vindt u diverse ‘werken’. Dit zijn exemplarische boeken, films, strips, wetten, personen en kunstwerken binnen het venster. In het venster ‘Existentialisme’, vindt u bijvoorbeeld de werken ‘De mythe van Sisyphus’ van Camus, ‘Het existentialisme is een humanisme’ van Sartre en ‘De tweede sexe’ van De Beauvoir.

 

Zoeken

Mocht u specifiek naar iets op zoek zijn dan kunt u de zoekfunctie gebruiken, bovenaan de pagina. 

 

Paideia

De Grieken
De vorming en ontwikkeling tot volledig mens

Humanitas

De Romeinen
Beschaafd, ontwikkeld en humaan zijn als opdracht en ideaal

Renaissance

14e - 16e eeuw
De oudheid herboren

Bijbels humanisme

15e en 16e eeuw
De behoefte om de bijbel goed, kritisch en nieuw te lezen

Boekdrukkunst

ca. 1441
De verspreiding van kennis en emancipatie van de burger

Wetenschappelijke revolutie

15e, 16e, 17e eeuw
Goed waarnemen, logisch denken, nieuwe instrumenten

Ketters

vanaf 11e eeuw
Een gevaar voor kerk en koning

Verlichting

17e en 18e eeuw
Het licht van de rede gaat schijnen

Mensenrechten

17e eeuw tot nu
Fundamentele rechten voor ieder individu

Weimar Humanisme

18e en 19e eeuw
Persoonsvorming en kosmopolitisme: De Duitse Renaissance van vorming, kunst en cultuur

18e en 19e eeuw humanisme

17e eeuw tot nu
Tussen wetenschap en romantiek

Liberalisme

19e eeuw
Burgers streven naar vrijheid

Het Vrijdenken

19e en 20e eeuw
Van individuele daad naar beweging

Atheïsme

o.a. 18e en 19e eeuw
Het bestaan van God wordt afgewezen

Sociale Bewegingen

19e en 20e eeuw
Vrouwenbeweging en arbeidersbeweging verbreden het humanisme

Geesteswetenschappen, de interpreterende mens

19e en 20e eeuw
De mens als interpreterend en betekenisgevend wezen

Secularisering

19e eeuw - heden
Het verdwijnen van religie en haar 'terugkeer' in de globaliserende wereld.

Verzet tegen dictatuur

Het interbellum
Radicalisering tussen WOI en WOII en de roep om waakzaamheid

Auschwitz

na WOII
De oorlog vernietigt het vertrouwen; een nieuwe taal is nodig

Existentialisme

20e eeuw
Wat betekent het voor mij om mens te zijn?

Internationaal humanisme

1952
Wereldhumanisme tussen de religies

Georganiseerd humanisme

20e eeuw
Na en in reactie op WOII worden Humanitas en het HV opgericht

20e eeuw humanisme

20e en 21e eeuw
Seculier en religieus?

Humanistische psychologie

Halverwege 20e eeuw
Zelfactualisatie, betekenis, creativiteit

Humanismekritiek

Jaren 60, 70 en 80
Aandacht voor de blinde vlekken van het humanisme

Spiritualiteit

Toen en nu
Ruimte voor meer?

Humanistische Praktijken

Heden
Wat humanisten doen

Belangrijke werken

Levensbeschouwing

Heden
Humanisme als levensbeschouwing

Levensbeschouwing & politiek

Heden
Een complexe grens. Humanistische thema's in de politiek

Levenskunst

Jaren 60, 70 en 80 tot heden
Een morele traditie van zelfzorg wordt herontdekt

Geestelijke weerbaarheid

Heden
Tussen Veerkracht, Wil en Zingeving

Belangrijke werken

Sara Ahmed

Duurzaamheid en humanisme

Heden
Wat is duurzame ontwikkeling?

Belangrijke werken

Bruno LatourFrans de Waal

Islam en humanisme

Heden
Het debat over humanisme en islam binnen de westerse context
Geestelijke weerbaarheid

Sara Ahmed

1969-
“Some lines might be marks of the refusal to reproduce: the lines of rebellion and resistance that gather over time to create new impressions on the skin surface or on the face of the social”
Auteur van dit venster - Dr. Carmen Schuhmann

Sara Ahmed is een denker die niet binnen een bepaalde discipline kan worden geplaatst. In haar kritische beschouwingen put ze uit verschillende tradities zoals feminisme, postkolonialisme en queer theorie. In het boek Queer Phenomenology uit 2006 positioneert ze zichzelf als iemand die niet de lijnen van bepaalde wetenschappelijke tradities volgt maar afwijkende paden bewandelt en daardoor een vernieuwende blik op bestaande ideeën en theorieën kan werpen. Deze beschrijving wijst op de bredere thematiek van het boek waarin de vraag wordt geadresseerd hoe we ons in de wereld kunnen oriënteren, welke wegen er voor wie beschikbaar en begaanbaar zijn, en wat het betekent om van voorgeschreven wegen af te wijken. Bij het onderzoeken van deze vraag hanteert Ahmed een karakteristieke poëtische schrijfstijl waarin letterlijke en metaforische beschrijvingen in elkaar overlopen.

 

Een queer perspectief op de fenomenologie

De titel van het boek Queer Phenomenology verwijst naar het queer perspectief op de fenomenologie dat Ahmed hierin ontwikkelt. De fenomenologie is een filosofische stroming waarin de bestudering van de geleefde ervaring centraal staat. Doorgaans wordt Edmund Husserl (1859-1938) als de grondlegger van deze stroming beschouwd. Het startpunt van diens denken is de claim dat ons bewustzijn niet losstaat van de wereld maar altijd gericht is op objecten en verschijnselen in de wereld (‘fenomenen’).[1] In de fenomenologie gaat het om het beschrijven van de directe ervaring van deze objecten en verschijnselen die voorafgaat aan theorievorming, interpretaties en oordelen erover. Ahmed ‘queert’ het fenomenologische denken door de normatieve (waaronder heteronormatieve) vooronderstellingen bloot te leggen die hierin als vanzelfsprekende aannames resoneren zonder geëxpliciteerd te worden. Het ‘queeren’ van bestaande theorieën en teksten houdt in dat kritisch wordt gekeken hoe daarin bestaande verdelingen van macht en privilege worden bevestigd, en dat wordt gezocht naar aanknopingspunten om deze verdelingen juist te bevragen en te betwisten.

 

Het ‘queeren’ van Husserl’s schrijftafel

Ahmed begint haar queer lezing van de fenomenologie bij Husserl’s klassieke werk Ideen uit 1913, in het bijzonder bij de tafel die Husserl daarin benoemt als eerste voorwerp dat in zijn blikveld verschijnt terwijl hij zijn fenomenologie ontwikkelt. Ahmed laat zien hoe in Husserl’s beschouwingen verschillende vormen van arbeid naar de achtergrond zijn verdwenen die maken dat de tafel – zijn schrijftafel, waarachter hij zit te filosoferen – voor hem als vanzelfsprekend in beeld komt wanneer hij nadenkt over onze gerichtheid op objecten. Het gaat om het werk van degenen die zijn eten verzorgen en van de vrouwen die voor zijn kinderen zorgen zodat hij zich ongestoord op zijn filosofische werk kan richten. Van daaruit zoomt Ahmed verder uit naar de arbeid die door mensen is verricht om Husserl’s schrijftafel te maken. Zo maakt ze zichtbaar hoe bijvoorbeeld gender en klasse kunnen meespelen in onze ‘vanzelfsprekende’ gerichtheid op bepaalde objecten. Overigens is de tafel ook op de omslag van Queer Phenomenology aanwezig: hier is een afbeelding van een buitenproportioneel grote tafel in een landschap te zien, als een visuele onderstreping van Ahmed’s queer perspectief op Husserl’s tafel.

 

Levensoriëntatie als lijfelijk en sociaal-politiek proces

De notie van ‘gerichtheid’ uit de fenomenologie koppelt Ahmed aan het bredere begrip ‘oriëntatie’. Ze duidt hiermee zowel de manieren aan waarop we letterlijk door de fysieke wereld bewegen als de manieren waarop we existentieel gezien zoeken naar plaats en richting in het leven. Wat betreft onze zoektochten naar plaats betoogt ze dat georiënteerd zijn afhangt van lijfelijke vertrouwdheid met de plekken waar we ons bevinden, van het ervaren van een gevoel van ‘thuis’. Het lichaam speelt dus altijd mee bij oriëntatieprocessen. Daarnaast heeft het vinden van leefbare, bewoonbare plaatsen ook een sociaal-politieke lading, omdat normatieve voorstellingen over lichamen en over welke lichamen waar mogen verblijven hierbij medebepalend zijn. Behalve om het vinden van herbergzame plaatsen gaat oriëntatie ook over de weg vinden. Ook hier benadrukt Ahmed de impact van de sociaal-politieke context en de macht van dominante normen. Ze stelt dat oriëntatie niet plaatsvindt in een ongerepte ruimte waarin het iedereen vrij staat om naar eigen goeddunken een pad te kiezen. Onze positionering bepaalt welke objecten, plaatsen, en manieren van leven voor ons in beeld komen en al dan niet bereikbaar zijn. Ahmed spreekt over ‘lijnen van privilege’ om de paden aan te duiden die voor sommige (groepen) mensen moeilijk of onmogelijk te volgen zijn. Vaak is er ook sprake van sociale druk – bijvoorbeeld vanuit familie of de maatschappij – om een bepaald pad juist wel te volgen. Afwijken van zo’n pad is een keerpunt, een breukervaring. Ahmed geeft aan hoe ze zelf tijdens haar leven af is geweken van de voorgeschreven ‘rechte lijn’[2]: “I left the “world” of heterosexuality, and became a lesbian, even though this means staying in a heterosexual world”. De weg die ze na dit keerpunt bewandelt beschrijft ze als een ‘desire line’, een spoor van verlangen.

 

Geestelijke weerbaarheid: levenslijnen en reddingslijnen

Ahmed’s werk kan worden gelezen als een als een gids voor het ontwikkelen van geestelijke weerbaarheid. Ze beschrijft immers hoe we tegendruk kunnen genereren tegen de (politieke, sociale en/of fysieke) druk om bepaalde uitgestippelde levenslijnen te volgen en te bevestigen. Dat begint bij het bevragen van deze lijnen: hoe zijn we daarop terecht gekomen, wat blijft er buiten beeld als we deze lijnen volgen, wie verwacht dat we deze lijnen volgen, wie worden geacht deze lijnen wel of juist niet te volgen? Volgens Ahmed is het afwijken van een lijn waarin je wordt gedrukt geen gemakkelijke opgave: hoe langer we een lijn volgen, hoe meer tijd en energie we daarin hebben geïnvesteerd en hoe meer we te verliezen hebben. Het volgen van ‘desire lines’ kan ook gevaarlijk zijn wanneer anderen geen afwijking van de dominante norm willen accepteren. Afwijken – lijnen van verzet of rebellie uitzetten – doe je dan ook gemakkelijker samen dan alleen. Wanneer anderen bijvoorbeeld al eerder sporen van verlangen hebben uitgezet, of wanneer mensen dit gezamenlijk doen, kan een alternatief (olifanten)paadje ontstaan. En soms werpen anderen ons een ‘reddingslijn’ toe om uit onze situatie te ontsnappen. Geestelijke weerbaarheid is vanuit dit perspectief eerder een relationele dan een individuele opgave: “A lifeline thrown to us is what gives us the capacity to get out of an impossible world or an unlivable life”.

 

[1] De term fenomenologie verwijst naar het Griekse woord ‘phainomenon’: ‘dat wat aan ons verschijnt’.

[2] Ahmed maakt hier gebruik van de dubbele betekenis van de Engelse term ‘straight’: ‘recht’ en ‘hetero’.

Bronnen

Queer Phenomenology, Sara Ahmed, 2006
The Feminist Killjoy Handbook, Sara Ahmed, 2023
The Promise of Happiness, Sara Ahmed, 2010