WEB du Bois in 1918. Bron: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:WEB_DuBois_1918.jpg
De Amerikaanse wetenschapper en mensenrechtenactivist W.E.B. Du Bois maakte op meerdere manieren de weg vrij voor zwarte Amerikanen. Bijvoorbeeld door als eerste zwarte Amerikaan te promoveren aan het prestigieuze Harvard. Als socioloog en historicus experimenteerde hij met datavisualisatie om de resultaten van zijn onderzoek te delen. Hij zag in zijn onderzoek dat macht en kapitalisme de drijvende krachten zijn achter racisme en sociale ongelijkheid. Du Bois richtte zijn aandacht als burgerrechtenactivist op rechtvaardige behandeling voor zwarte Amerikanen. Hij streed voor het erkennen van het zwarte aandeel in de totstandkoming en opbouw van de Verenigde Staten.
Contact met de wereld
Du Bois werd kort na de Amerikaanse Burgeroorlog in het progressieve Massachusetts in het noorden van de Verenigde Staten. Op school blonk hij uit. Du Bois ging studeren aan de zwarte universiteit Fisk University in het diepe zuiden van de Verenigde Staten. Hier maakte hij voor het eerst kennis met racisme. Tegelijk maakte hij kennis met de kracht en warmte van de zwarte gemeenschap.
Omdat hij excelleerde, kon hij studeren aan Harvard. Zijn eerder behaalde diploma bood echter geen toegang tot verder onderwijs binnen deze universiteit, Zodoende begon hij opnieuw als eerstejaars student. Hij behaalde er zijn tweede bachelorsdiploma als historicus. Een jaar later volgde zijn masterdiploma en in 1895 promoveerde hij.
In zijn studententijd studeerde hij ook een tijdje in Berlijn. Buiten Amerika ontdekte hij dat hij gewoon ‘mens’ kon zijn – ver weg van de plantage-samenleving die aan de andere kant van de oceaan nog vers in het geheugen lag.
Gedurende zijn levensloop heeft Du Bois ervaren dat hij naast de witte medemens kon staan, maar vaak ook niet. Het sterkte hem in zijn missie de wereld te verbeteren.
Een belangrijk deel van het gedachtegoed van Du Bois richtte zich op het helende effect van de zwarte cultuur. Dit werkte volgens hem bevrijdend voor de zwarte Amerikaan. De zwarte Amerikaan was juridisch gesproken bevrijd, maar kon hij werkelijk zichzelf zijn? Wat maakte dat zwarte mensen zo moesten worstelen om zich staande te houden binnen de samenleving?
Veelzijdig en innovatief
Du Bois vernieuwde het sociologisch veldwerk door grote hoeveelheden data te verzamelen. Zo onderzocht hij de impact van racisme en bracht hij sociale ongelijkheid ondubbelzinnig in beeld. Hij was 32 jaar toen hij met een onderzoeksteam de resultaten van een driejarige studie presenteerde: de contouren van wat we nu ‘institutioneel racisme’ noemen. Hij voerde empirisch onderzoek uit onder 2500 huishoudens en liet de data spreken. Met een expositie tijdens de Wereldtentoonstelling in Parijs gaf Du Bois, met wat we nu ‘infographics’ noemen, een inkijkje in de levens van zwarte Amerikanen. Zijn innovatieve methoden en baanbrekende onderzoek, waarbij hij samenwerkte met verschillende disciplines, inspireren nog altijd.
Hoge bomen
De periode waarin Du Bois opgroeide was er een van grote sociale veranderingen – de slavernij was net afgeschaft en het land zocht een manier om te dealen met de oude verhoudingen. De Afro-Amerikaanse gemeenschap was verdeeld. Enerzijds was er het kamp dat de totale assimilatie van de vrijgemaakten voorstond. De zwarte Amerikaan kon alleen aan de samenleving meedoen met een aangenomen identiteit. Het betekende dat de zwarte Amerikaan vooral de situatie moest leren accepteren. Er was nu eenmaal een gesegregeerde samenleving en binnen die kaders kon men een bestaan opbouwen. Aan de andere kant stond Du Bois met zijn Niagara-beweging, die een ‘radicaal’ concept propageerden, namelijk volledige burgerrechten voor zwarte Amerikanen. Een eigen zwarte identiteit was ook belangrijk. Volgens Du Bois moest de zwarte Amerikaan in essentie Afrikaan kunnen zijn, met een eigen culturele ervaring. Deze eigenheid moest naast de Amerikaanse identiteit kunnen bestaan.
In 1904, nog geen veertig jaar na de afschaffing van de slavernij, waren volledige burgerrechten voor zwarten ondenkbaar. Het leidde in 1909 tot de oprichting van de NAACP: de National Association for the Advancement of Colored People. Du Bois was een van de oprichters.
Hij zou in zijn leven enorm veel publiceren over de verhoudingen tussen zwart en wit Amerika, en werd daarin steeds stelliger. Door zijn eigen inzichten, zijn periode in Berlijn en zijn veldwerk in de Verenigde Staten voelde hij zich aangetrokken tot het socialisme, om uiteindelijk op zijn 93ste lid te worden van de Communistische Partij. Een doodzonde in Amerika. Hij werd dan ook scherp in de gaten gehouden door de FBI, wat hem deed emigreren naar Ghana. Dit land ontving hem met open armen.
Een dag na zijn dood gaf Martin Luther King zijn beroemde speech in Washington. De organisatie van de protestmars voor gelijke burgerrechten laste een moment stilte in voor Du Bois, om ‘de stem die ons voor deze zaak opriep’ te gedenken.
Offers en opbrengsten
Wat het werk van Du Bois bijzonder maakt, is dat hij als socioloog en historicus oog had voor het leven van de zwarte Amerikaan. Ook hij die in armoede opgroeit, heeft ruimte nodig zich te uiten. Voor de zwarte Amerikaan was dit bijvoorbeeld de religie, maar ook kunst. Du Bois geloofde in de noodzaak van een eigen identiteit. Eigenheid sterkt de mens. En vanuit die kracht kan men bijdragen aan de samenleving.